Kır yerleşmeleri, tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin bir arada yapıldığı yerlerdir. Hatta bazı kır yerleşmelerinde tarım, bazılarında hayvancılık öne çıkmaktadır. Kır yerleşmeleri nüfus sayıları bakımından az olan yerlerdir. Kır yerleşmeleri kendi arasında köy yerleşmeleri, köy altı yerleşmeleri ve kasabalar olarak sınıflandırılır. Bu yerleşmeler, nüfus yapılarına, kuruldukları yere, yerleşme planlarına ve ekonomik işlevlerine göre de ayrıca sınıflandırılır.
İçindekiler
Yerleşme Tipleri
1. Nüfus Büyüklüğüne Göre Yerleşmeler
a. Kasabalar: Köy yerleşmeleri ile şehir yerleşmeleri arasında köprü yerleşmelerdir. Kasabalar fonksiyonel olarak şehirler kadar gelişmiş yerler değildir ancak köy yerleşmelerine göre daha gelişmiştir. Kasabaların bünyesinde belediye teşkilatı bulunur. Nüfus yapılarına göre sınıflandırma yapılırsa nüfusu 5000 -20000 arasında olan yerleşmelerdir. Ayrıca kasaba yerleşmeleri de tıpkı şehir yerleşmeleri gibi fonksiyonlarına göre ayrılır. Örneğin; tarım kasabaları, ticaret kasabaları, hizmet kasabaları, endüstri kasabaları gibi.
b. Köyler: Köy, idari birimlerin en alt basamağıdır. Coğrafi anlamda köy, sınırları belli olan ve bu sınırlar içinde toplu ya da dağınık hâlde meskenlerden oluşan tarımsal faaliyetlerin daha çok yapıldığı, seçimlerle iş başına gelen muhtar ve ihtiyar heyeti tarafından yönetilen idari ünitelerdir. Ülkemizdeki köy yerleşmelerinin yapısı bölgeden bölgeye farklılık arz eder. Yer şekillerinin bozuk olduğu dağlık alanlarda meskenler birbirinden uzaktır. Bu durumda birkaç mahalle bir araya gelerek köyleri oluşturur ancak genel olarak ülkemizde köyler akarsu boylarında dağ ile ovanın birleştiği etek kısımlarında, sulak ovaların etrafında toplanmıştır. Köylerin yerleşme dokuları ile köylerde yapılan ekonomik faaliyetler arasında sıkı bir bağ vardır. Ekonomisi tarıma dayalı olan köylerde toplu yerleşme dokusu görülürken hayvancılığın baskın olduğu köylerde ise dağınık bir doku vardır. Örneğin; Karadeniz bölgesi ile Akdeniz bölgesi karşılaştırıldığında, Karadeniz bölgesinde arazinin engebeli olması, bitki örtüsünün gür ormanlardan oluşması, tarım olanaklarının kısıtlanmasına ve köylerin dağınık hâlde kurulmasına sebep olmuştur. Toroslar’da ise köy yerleşmeleri kıyıdan uzak dağ eteklerinde ve karstik düzlüklerde (polye, uvala gibi) toplu olarak kurulmuştur.
Köy yerleşmelerinin toplu ya da dağınık olmasında etkili olan faktörler şunlardır:
✓ Yer şekilleri
✓Su kaynakları
✓ Tarım alanları
✓ Tarımın yapılış şekli
Genel olarak köy yerleşmelerine bakıldığında bazı ortak yanların olduğu da gözlemlenir. Köyün merası, köyün camisi ya da köy evi denilen mekânlar, köyün koruluk ya da orman alanları ortak sahalardır.
c. Köy Altı Yerleşmeler: Köyden daha küçük olan tek ev ve eklentileri şeklinde olabileceği gibi birden fazla evin ve eklentinin bulunduğu yerleşmelerdir. Köy altı yerleşmelerde toplam nüfus, köy nüfusunun altındadır.
Köy Altı Yerleşmelerinin ortaya çıkma nedenleri:
✓ Ekonomik sebepler
✓ Aileler arası sorunlar
✓ Tarım alanlarının yetersiz ve parçalı olması.
Köy altı yerleşmelerin ortak özellikleri:
✓ Geneli geçici yerleşmelerdir.
✓ Özel mülkiyettir.
✓ Tarım ve hayvancılıkla geçinirler.
✓ İleri zamanda köy ve şehir yerleşmeleri hâlini alırlar.
✓ Yapılan ekonomik faaliyet türüne göre veya bulunduğu bölgelere göre isim alırlar.
Köyden küçük olan bu yerleşmeler geçici ya da sürekli olma durumlarına göre sınıflandırılır. Yayla, kom, ağıl, dam, dalyan yerleşmeleri geçici olan belli mevsimlerde nüfusun barındığı yerleşmelerdir. Çiftlik, mahalle, mezra ve divan ise sürekli yerleşmeler arasındadır ancak geçici yerleşmeler zamanla sürekli yerleşmeler hâline gelebilir.
2. Yerleşme Planlarına Göre Yerleşmeler
Yerleşme tiplerinin ortaya çıkmasında doğal faktörler etkilidir. Doğal faktörler özellikle kırsal yerlerdeki yerleşme planını etkiler. Buna göre düşünüldüğünde yerleşme merkezi dediğimiz yerleşme çekirdeği bir yolun etrafında ise buna yol boyu yerleşme; demir yolu, su kanalı ya da akarsu vadisi boyunca uzanıyorsa hat boyu yerleşme; genellikle yolların çevresinde uzanan bir özellik gösteriyorsa ışınsal yerleşme; arazide engebenin az olduğu düz sahalardaki yerleşmelere dairesel yerleşme denir. Yerleşme çekirdeklerinin plansız birbirine yakın olarak konumlandığı yerleşmelere ise küme planlı yerleşme adı verilir.
3. Dokularına Göre Yerleşmeler
a. Toplu Yerleşmeler: Evlerin birbirine yakın olarak kurulduğu yerleşmelere toplu yerleşme denir. Toplu yerleşmelerin ortaya çıkmasında su kaynaklarına yakın olma isteği başlıca nedenler arasındadır. Bunun dışında toprakların sınırlı olduğu yerlerde insanlar tarım arazisi üzerine değil, yakınındaki dağ yamaçlarına toplanırlar. Önemli ulaşım yollarının etrafında toplu yerleşme modeline rastlanır. Türkiye’ de toplu yerleşmeler çoğunlukla su kaynaklarına yakın yerlerde bulunurken transit yolların etrafında da toplu yerleşmelere rastlanır. Örneğin İstanbul-Adapazarı arasındaki yerleşmeler ulaşım güzergâhlarına yakın yerlerde kurulmuştur. İç Anadolu bölgesi gibi yarı kurak sahalarda ise köyleri dağ yamacındaki pınarların etrafında ya da akarsu boylarında görmekteyiz.
b. Dağınık Yerleşmeler: Tek ev ve eklentilerden ibaret olan bu tip yerleşmeler, tarımsal toprakların sınırlı olduğu dağlık araziler ve eğimin fazla olduğu alanlarda yaygınlık gösterir. Ülkemizde Doğu Karadeniz bölümünde evler bazen tek bazen de yamaca serpilmiş hâlde dağınık olarak bulunur. Bu bölümdeki dağınık yerleşmenin sebebi arazi koşullarının dağlık olmasıdır. Dağınık yerleşme tipine dünyadan örnek verecek olursak ABD’de Hamlet adı verilen çiftlik yerleşmeleridir. Bu yerleşmeler beş altı evden oluşur.
4. Kuruldukları Yere Göre Yerleşmeler
Kırsal yerleşmeler kuruldukları yerlere göre de isim alırlar. Fiziki koşulların farklılığı bu yerleşmelerin ortaya çıkmasında en önemli faktördür. Akarsu kenarlarında, dağ eteğinde, vadi tabanlarında, ormana yakın yerlerde, deniz ve göl kenarları ile taban suyu olan ovalarda kırsal yerleşmeler görülür.
5. Ekonomik Yapılarına Göre Yerleşmeler
Kırsal yerleşmelerde hâkim ekonomik faaliyetin türüne göre yapılan sınıflandırmadır. Kırsal yerleşmeler tarım, hayvancılık, turizm, madencilik, balıkçılık, ormancılık gibi faaliyetlere göre ayrılır. Örneğin, Ankara ilinin Pursaklar ilçesine bağlı olan Yeşilova (Sirkeli) köyü tarım ve hayvancılığın yapıldığı aynı zamanda mesire yeri olarak da öne çıkan kırsal yerleşmedir.